Bakı. Trend:
XXI əsrdə informasiya müharibələri beynəlxalq siyasətin tamhüquqlu alətinə çevrilib. Bu müharibələr dövlətləri zəiflətmək, ictimai şüuru pozmaq, xarici siyasət oriyentasiyalarını dəyişmək və hətta daxili münaqişələri qızışdırmaq məqsədilə istifadə olunur. Cənubi Qafqazın əsas ölkələrindən biri olan Azərbaycan ideoloji qarşıdurmanın episentrinə çevrilib və burada informasiya hücumları artıq diplomatik təzyiq və ya hibrid müdaxilələr qədər təhlükəli sayılır.
Xüsusilə bu problem 2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsindən və 2023-cü ildə suverenliyin genişmiqyaslı bərpasından sonra daha kəskin şəkildə ortaya çıxdı. Azərbaycanın hərbi və diplomatik sahələrdə əldə etdiyi uğurlar bir sıra Qərb və regional paytaxtlarda narahatlıq doğurdu və Bakının legitimliyini sarsıtmaq, ordunu gözdən salmaq və dövlət siyasətini həm beynəlxalq, həm də daxili auditoriya qarşısında qeyri-legitim göstərmək məqsədilə düşmən informasiya strategiyalarının aktivləşməsinə səbəb oldu.
İnformasiya hücumlarının əhatə dairəsi çox genişdir: tarix faktlarının təhrifindən və "erməni soyqırımı" təbliğatından tutmuş dini harmoniya vəhdətinin pozulmasına, COP29 ətrafında ekoloji manipulyasiyalara, avtoritarizm ittihamlarına, gənclər üzərinə Telegram vasitəsilə təzyiqlərə və dövlət rəhbərlərinin hədəfə alınmasına qədər. Bütün bunlar xarici aktorların - QHT-lərin, media orqanlarının, diplomatik missiyaların, kəşfiyyat strukturlarının və rəqəmsal platformaların - maliyyə, koordinasiya və texnoloji dəstəyi ilə həyata keçirilən sistemli siyasi-ideoloji müharibənin tərkib hissəsidir.
Düşmən informasiya strategiyaları: mənbələr, məqsədlər və tipologiya
1. Düşmən informasiyasının növləri
Azərbaycan əleyhinə aparılan informasiya müharibəsində istifadə
olunan əsas formatlar bunlardır:
- Saxta xəbərlər (fake news): məqsədli şəkildə təhrif olunmuş və Telegram, YouTube və ingilisdilli portallar vasitəsilə yayılan məlumatlar
- Qismən doğru, lakin manipulyativ məlumatlar: faktlara əsaslanan, lakin müəyyən narrativlərə uyğun şəkildə təhrif olunmuş məqalələr
- Yalançı ekspert materialları: “beynəlxalq ekspertlər” və QHT-lər tərəfindən yayılan, Human Rights Watch, Freedom House, Reporters Without Borders kimi strukturlaşdırılmış yanaşmalara əsaslanan yazılar
- Mədəni və mənəvi dəyərləri hədəf alan məzmun: ailə, ordu, din və milli dəyərləri sarsıtmağa yönəlmiş təxribat xarakterli məlumatlar
- Hibrid ekotəbliğat: Zəngəzur mis-molibden kombinatı kimi məsələlər vasitəsilə Azərbaycanın suveren ərazilərinə beynəlxalq müdaxiləni legitimləşdirməyə yönəlmiş ekoloji ittihamlar
- Psixoloji müharibə və mənəvi sarsıtma: təcrid, günahkarlıq, qorxu və qeyri-müəyyənlik hissini ictimaiyyətə yeritmək üçün sistemli cəhdlər
2. Əsas mənbələr
- Qərb media platformaları: BBC, Deutsche Welle, France 24, Radio Liberty, Eurasianet, OpenDemocracy, OC Media
- QHT və beyin mərkəzləri: Freedom House, Carnegie Europe, Human Rights Watch, Transparency International
- Telegram kanalları və sosial şəbəkələr: erməni dilli, azərbaycandilli və rusdilli saxta jurnalist kanallar, bot şəbəkələri
- Erməni diasporu: ABŞ, Fransa, Kanada və Rusiyadakı lobbi strukturları (Armenian National Committee of America, European Armenian Federation və s.)
- Yalançı media layihələri: George Soros-un Open Society Fondu, European Endowment for Democracy və National Endowment for Democracy tərəfindən maliyyələşən platformalar
3. İnformasiya təcavüzünün məqsədləri
- Azərbaycanı "avtoritar rejim", "demokratiya düşməni" və "təcavüzkar" kimi təqdim etmək
- Ordunun, dövlət institutlarının və siyasi rəhbərliyin nüfuzunu sarsıtmaq
- Azərbaycanın beynəlxalq sanksiyalara məruz qalmasına, sərmayələrdən təcrid olunmasına və xarici siyasətinin gözdən salınmasına nail olmaq
- Azərbaycan gəncləri və ziyalıları arasında təhlükəli narrativlər yaymaq
- Daxildə etnik və dini zəmində birliyi sarsıtmaq
- Qərbdən asılı "vətəndaş cəmiyyəti simulyakrləri" yaratmaq və onları təzyiq alətinə çevirmək
İnformasiya təcavüzünün mexanizmləri və texnologiyaları
1. Dezinformasiya kampaniyalarının konkret nümunələri
A) “Avtokratiya və COP29” kampaniyası
2023-cü ilin payızından etibarən bəzi Avropa mediası Azərbaycanın
COP29-un ev sahibi kimi legitimliyini sual altına almağa
başladılar. Yayılmış əsas tezislər: “ekoloji diktatura”, “neft
ixracı ekoloji dəyərlərin hesabına aparılır”, “ekoaktivistlərə
qarşı repressiya”. Bu istiqamətdə OC Media, Politico EU, Deutsche
Welle, CEE Bankwatch Network və Climate Action Network fəal şəkildə
iştirak edirdi.
Məqsəd: Azərbaycanın iqlim diplomatiyasındakı nüfuzunu pozmaq,
müvəffəqiyyətli imicinin qarşısını almaq, Baku-nun qlobal ekoloji
gündəmdə səsinin batırılması
B) “Ermənilərə qarşı təqib” adlı saxta kampaniya
2024-cü ilin əvvəlində sosial şəbəkələrdə və ingilisdilli
resurslarda guya 2023-cü ildən sonra Qarabağda "erməni soyqırımı"
baş verdiyi barədə kütləvi paylaşımlar yayıldı. Əsas alətlər: saxta
fotolar, kontekstdən çıxarılmış sitatlar, İrəvanda çəkilmiş “qaçqın
müsahibələri”.
Məqsəd: beynəlxalq müdaxilə üçün presedent yaratmaq, Beynəlxalq
Cinayət Məhkəməsinə təzyiq, Azərbaycanın hərbi tədbirlərini
insanlıq əleyhinə cinayət kimi təqdim etmək
C) Telegram vasitəsilə gənclərə hücum
2022-ci ildən bəri azərbaycanca və rusca yayımlanan, gənclərə, ali
məktəblərə və liberal çevrələrə yönəlmiş anonim Telegram
kanallarının sayı artmaqdadır. Misallar: AzAlternativ, Sivil Söz,
Gələcəyin cəmiyyəti. Bu kanallar “maarifləndirici” və ya “müstəqil”
adı altında antimilitarist, antiazərbaycan və qərb yönümlü kontent
yayırlar.
Məqsəd: milli kimlikdən uzaqlaşdırılmış, müxalif yönümlü "yeni
sinif" gənclər yaratmaq, vətəndaş itaətsizliyi ideyasını yaymaq,
Qərbi yeganə legitim inkişaf modeli kimi təqdim etmək
D) Ordu və Konstitusiya quruluşunun gözdən salınması
kampaniyası
Sərhəd insidentləri və 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağda
Konstitusiya quruluşunun bərpası əməliyyatı zamanı Azərbaycan
Ordusunun guya “amansızlığı” barədə feyk xəbərlər yayıldı. Video və
fotolar ya saxtalaşdırılır, ya da Suriyadan, Liviyadan götürülərək
Ermənistan və Qərb resursları vasitəsilə təqdim olunurdu.
Məqsəd: Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mənəvi statusunu sarsıtmaq,
hərbçiləri və cəmiyyəti demoralizə etmək, AŞPA çərçivəsində
sanksiya mexanizmlərini işə salmaq cəhdi
İstifadə olunan platformalar və texnologiyalar
Telegram - anonim dezinformasiyaların, bot şəbəkələrinin
koordinasiyasının, fərdlərə qarşı hücumların (doxxing) və
əks-narrativlərin yayılmasının əsas platformasıdır.
Twitter (X) - erməni və lobbi şəbəkələrinin aktiv istifadə etdiyi
platformadır; #FreeKarabakh, #BoycottCOP29 kimi heşteqlərlə
ingilisdilli thread-lər vasitəsilə operativ hücumlar həyata
keçirilir.
YouTube və TikTok - “soyqırımı”, “ekoaktivizm” və “sosial
ədalətsizlik” kimi mövzularda emosional vizual narrativlərin
yayılması üçün istifadə olunur.
Forumlar və Reddit - xüsusilə r/armenia kimi
subredditlərdə feyklərin ikincil yayım zəncirləri və manipulyativ
diskussiyalar formalaşdırılır.
Fondlaşdırılmış media və saytlar - Eurasianet, OC
Media, JAMnews kimi resurslar 4–5 dildə (farsca,
ermənicə, fransızca, türkcə və s.) tərcümə olunmuş kontent
yayır.
Alqoritmlər və süni intellektin rolu
NATO StratCom Centre of Excellence-in 2024-cü il hesabatına əsasən,
süni intellekt texnologiyalarından istifadə yeni nəsil hibrid
müharibənin əsas alətlərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan bu
"avtomatlaşdırılmış narrativ hücumların" əsas hədəflərindən
biridir.
Bu hücumlar süni intellekt vasitəsilə yaradılmış yüzlərlə analitik
görkəmli, lakin saxta faktlarla dolu materialların yayılmasını
əhatə edir.
Xüsusilə təhlükəli olan texnologiyalar:
– real vaxtda xəbərlər yaradan GPT-tipli modellər
– Azərbaycan liderlərinin sintez edilmiş səs faylları
– guya Qarabağda “təmizləmə əməliyyatlarını” görmüş “şahidlərin”
saxta videolentləri
Dezinformasiyanın ictimai şüura və dövlət dayanıqlığına təsiri
1. İctimai rəyə təsiri
Dezinformasiya Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinə
çoxqatlı təsir göstərir:
Gənclər və tələbələr - sosial şəbəkələr və Telegram vasitəsilə
yayılmış anti-vətənpərvər, anti-ordu, nihilist narrativlərə daha
həssasdırlar. Qərb “azadlıq modeli” kimi təqdim olunur, Azərbaycan
dövləti isə repressiv və “geridə qalmış” obrazda göstərilir.
Orta sinif və ziyalılar - yalançı ekspert yazıları və QHT nəşrləri
ilə dövlət siyasətinin legitimliyi sual altına alınır. Xüsusilə
dini dözümlülük, söz azadlığı və seçkilər barədə şübhələr
aşılanır.
Kənd əraziləri və dini dairələr - dil, inanc və regional
mənsubiyyət zəminində milli birliyi sarsıtmaq üçün feyklər
aktivləşdirilir. “Şiələrə qarşı təqiblər”, “islamofobiya”,
“məscidlərin qadağan edilməsi” kimi feyk məzmunlar dövriyyəyə
buraxılır.
Bakıdakı Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (AIR Center) 2024-cü il hesabatına əsasən, 2023–2024-cü illərdə Azərbaycan informasiya məkanında 12 mindən çox xarici dezinformasiya mənbəli destruktiv məzmun qeydə alınmışdır. Onların 65 faizi ingilis və rus dillərində, 25 faizi isə azərbaycanca yayılmışdır.
2. Sosial sabitliyə təhdid
– Dövlət institutlarına - DİN, Müdafiə Nazirliyi, Mərkəzi Seçki
Komissiyası və s. - qarşı təkrarlanan hücumlar nəticəsində etimad
səviyyəsi azalır. Bu, fövqəladə vəziyyətlərdə cəmiyyətin səfərbər
olunma potensialının zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
– Cəmiyyətdə süni qütbləşmələr yaradılır: “Qərbpərəstlər və
vətənpərvərlər”, “ekologiya tərəfdarları və sənaye müdafiəçiləri”,
“islamçılar və dünyəvilər”. Bu bölünmələr reallıqda dominant olmasa
da, xaricdən davamlı şəkildə qidalandırılır.
– Azərbaycanın enerji, nəqliyyat və logistika layihələrinə qarşı
hücumlar vasitəsilə iqtisadi sabitliyin pozulması hədəflənir.
Zəngəzur dəhlizi, TANAP, Bakı Limanı və s. əsas hədəf
obyektləridir.
3. Geosiyasi nəticələr
Dezinformasiyanın əsas məqsədləri arasında bunlar da var:
– Azərbaycanı enerji, logistika və təhlükəsizlik sahələrində
etibarlı tərəfdaş kimi mövqelərdən sıxışdırmaq
– Sanksiya təzyiqləri üçün hüquqi presedentlər yaratmaq
– Aİ, BMT və AŞ kimi beynəlxalq qurumlara saxta təsəvvürlər
yeritmək
– Ermənistan-Azərbaycan tənzimlənməsi prosesində üçüncü tərəflərin
vasitəçiliyini zorla qəbul etdirmək
Dövlət siyasəti və mediada müqavimət: müdafiə strategiyaları
1. Dövlət strukturlarının fəaliyyəti
– 2023-cü ildən STRATCOM dezinformasiyaya qarşı inteqrasiya olunmuş
cavab sistemi üzərində işləməyə başlayıb.
– Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi dövlət qurumlarında
kontentin verifikasiyası və kibergigiyena layihəsi həyata
keçirir.
– Xarici İşlər Nazirliyi Real Caucasus və Truth in Action kimi
ingilisdilli platformaları işə salaraq xaricdə əks-narrativlər
yaradır.
2. Medianın müqavimət alətləri
Azərbaycan mediası bir neçə istiqamətdə fəallaşıb:
– Monitorinq və fakt yoxlama: Baku Network,
Trend, Day.az kimi resurslar dezinformasiya
halları üzrə izləmə aparır, təkziblər dərc edir, gündəlik tematik
icmallar hazırlayır.
– Analitika və əks-narrativlər: AIR Center, Topçubaşov
Mərkəzi, ADA Universiteti kimi analitik qurumlar və
Real TV, İTV kimi media platformaları müxtəlif
dillərdə geopolitik təhlillər və ekspert mövqeləri yayımlayır.
– Beynəlxalq əməkdaşlıq: azərbaycanlı ekspertlərin The National
Interest, Modern Diplomacy, TRT World kimi
media orqanlarında çıxışları informasiya paritetinin təmin
olunmasına töhfə verir.
– Fakt yoxlama və media savadlılığı: Fakt Yoxla,
Təkzib et layihələri, məktəb və universitetlərdə keçirilən
maarifləndirici kampaniyalar təhsil nazirliyi və media
institutlarının dəstəyi ilə həyata keçirilir.
Dezinformasiyaya qarşı uğurlu mübarizə
nümunələri
– Qarabağda guya “mədəni irsin məhv edilməsi” ilə bağlı feyk
xəbərlər dərhal ifşa olundu. Suriyanın Hələp şəhərindən olan video
kadrlardan istifadə olunaraq “Ağdam” kimi təqdim edilən saxta
materiallar diplomatik və ekspert səviyyəsində təkzib edildi.
– BMT və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi çərçivəsində Azərbaycanın
hüquqi mövqeyi qorundu. Ermənistanın ətraf mühiti məhv etməsi və
mina terroru ilə bağlı iddialar gündəmə gətirildi.
– COP29 əleyhinə kampaniyaya qarşı informasiya cavabı olaraq iqlim
mütəxəssisləri və bloqqerlər prosesə cəlb olundu, Azərbaycanın
enerji və ekoloji körpü imici uğurla formalaşdırıldı.
Azərbaycanın informasiya təcavüzünə qarşı dayanıqlılığının gücləndirilməsi yolları
1. Ümumi nəticələr
Azərbaycan bu gün məqsədyönlü, genişmiqyaslı və çoxqatlı
informasiya təcavüzünün hədəfinə çevrilmişdir. Bu təzyiqlərin
arxasında konkret siyasi-ideoloji maraqları olan xarici aktorlar -
ayrı-ayrı dövlətlərdən tutmuş beynəlxalq QHT-lər və transmilli
media platformalarına qədər - dayanır.
Hücumların əsas istiqaməti dövlət siyasətinin legitimliyini
sarsıtmaq, ictimai fikri parçalamaq, daxili sabitliyi pozmaq və
Azərbaycanın beynəlxalq mövqelərini zəiflətməkdir.
Müasir informasiya müharibəsi hibrid formada aparılır - yüksək
texnologiyalar, sosial şəbəkələrin platforma məntiqi, psixoloji
manipulyasiya üsulları və beynəlxalq auditoriyaya hesablanmış
“hüquq müdafiəsi” ritorikası sintezində.
Müəyyən uğurlu müqavimət nümunələrinə baxmayaraq, Azərbaycan hələ
də informasiya mühitində tam strateji dayanıqlılıq sisteminə malik
deyil. Bu həm normativ-hüquqi bazaya, həm institusional
koordinasiyaya, həm də kadr potensialı, media savadlılığı və
texnoloji müstəqillik kimi sahələrə aiddir.
2. Strateji tövsiyələr
A) İnstitusional gücləndirmə
– İnformasiya suverenliyi və media təhlili üzrə Milli Mərkəzin
yaradılması. Bu qurum monitorinq, təhlil, proqnoz, təcili cavab
mexanizmləri, qarşı-təbliğat strategiyalarının hazırlanması və
beynəlxalq hüquqi proseslərin müşayiəti funksiyalarını
daşımalıdır.
– STRATCOM-un səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və onun Xarici
İşlər Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi, Təhsil
Nazirliyi və Audiovizual Şura ilə inteqrasiyası, vahid strateji
kommunikasiya sisteminin formalaşdırılması məqsədilə həyata
keçirilməlidir.
B) Qanunvericilik təşəbbüsləri
– İnformasiya diversiyaları və kibertəxribatlardan cəmiyyətin
müdafiəsi haqqında qanun layihəsinin hazırlanması. Qanunda
dezinformasiya, feyk və informasiya sabotajı anlayışları hüquqi
dəqiqliklə tərif olunmalıdır.
– İnformasiya hücumlarına qarşı dövlətlərarası reaksiya
mexanizmlərinin yaradılması, xüsusilə TÜRKPA, İƏT və Kollektiv
Təhlükəsizlik üzrə mexanizmlər çərçivəsində beynəlxalq məhkəmələrə
və rəqəmsal platformalara müraciət imkanlarının hüquqi əsaslarla
təmin olunması vacibdir.
C) Milli medianın dəstəklənməsi
– Beynəlxalq auditoriya üçün nəzərdə tutulmuş ingilisdilli və
fransızdilli media strukturlarının maliyyələşdirilməsi və
hazırlanması, geosiyasi jurnalistika və rəqəmsal hekayəçilik
sahəsində peşəkarların cəlb olunması ilə həyata keçirilməlidir.
– Sənədli layihələr, araşdırmalar, multimedialı platformalar, o
cümlədən YouTube serialları, podkastlar, infoqrafikalar və qısa
videokontentlər formatında məhsullar hazırlanmalı və düşmən
narrativlərinə cavab olaraq təqdim olunmalıdır.
D) Media savadlılığın və vətəndaş dayanıqlığının artırılması
– Məktəblərin və universitetlərin tədris planlarına media
təhlükəsizliyi və rəqəmsal suverenlik üzrə kurslar daxil
edilməlidir. Təhsil Nazirliyi və media tərəfdaşları bu prosesə fəal
cəlb olunmalıdır.
– Dezinformasiyanı tanıma, faktların yoxlanılması metodları və
informasiya müharibələrinin tarixinə dair interaktiv təhsil
platformaları hazırlanmalıdır.
– İctimai media klubları və rəqəmsal könüllülər şəbəkəsi
yaradılaraq, informasiya ön cəbhəsində ilkin müdafiə rolunu yerinə
yetirə biləcək yerli təşəbbüslər formalaşdırılmalıdır.
E) Texnoloji müstəqillik
– Süni intellekt tərəfindən yaradılan kontentlərin monitorinqi,
deepfake-lərin tanınması və koordinasiyalı bot şəbəkələrinin
analizini təmin edən milli platformaların inkişafı
sürətləndirilməlidir.
– Daxili anti-bot sistemləri və mənbə yoxlama alqoritmlərinin
inkişafı təşviq olunmalı, sosial şəbəkələrdə yayılan
dezinformasiyalara operativ reaksiya imkanları artırılmalıdır.
– Meta, Google, X, Telegram kimi rəqəmsal nəhənglərə qarşı
diplomatik təzyiqlər göstərilməli, şəffaf moderasiya, feyklərin
silinməsi və düşmən şəbəkələrinin deanonimləşdirilməsi tələbləri
irəli sürülməlidir.
İnformasiya müharibəsi nə abstrakt, nə də müvəqqəti təhlükədir.
Bu, strukturlaşdırılmış, uzunmüddətli və strateji bir reallıqdır.
Azərbaycan bu reallığa proaktiv, sistemli və illüziyadan uzaq
yanaşmalıdır.
Müasir cəmiyyət yalnız ordu və diplomatiya ilə deyil, media
infrastruktur, mədəni özünəinam və vətəndaş müqaviməti ilə də
müdafiə olunur.
Bugünkü Azərbaycan bir hədəf ola bilər.
Amma sabahkı Azərbaycan nümunə ola bilər.
Sadəcə bir şərtlə: informasiya təhlükəsizliyi, ərazi
bütövlüyü və enerji suverenliyi ilə eyni səviyyəyə
yüksəldilməlidir.